Aleje Marcinkowskiego 9. 61-745 Poznań. tel: +48 61 85 68 000. email: mnp@mnp.art.pl. DEKLARACJA DOSTĘPNOŚCI CYFROWEJ Muzeum Narodowe w Poznaniu zobowiązuje się zapewnić dostępność swojej strony internetowej zgodnie z ustawą z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji Pokaz Wieczoru letniego w dniach 22.09–8.10.2023 zapowiada też wielką monograficzną wystawę Józefa Chełmońskiego, która odbędzie się w Muzeum Narodowym w Warszawie (26.09.2024–26.01.2025), w Muzeum Narodowym w Poznaniu (2.03–29.06.2025) i w Muzeum Narodowym w Krakowie (8.08.2025–30.11.2025). Oprac. Agnieszka Skalska Nazwa Muzeum Etnograficzne Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu została nadana w 1974 roku. Dziś muzeum kontynuuje gromadzenie zbiorów i prezentuje je własnych wystawach czasowych oraz w innych muzeach w Polsce i za granicą. Przybliżają one zarówno zagadnienia kultury polskiej, regionu Wielkopolski, jak również terytoriów odległych Specjalista ds. dostępności Agata Rosiak-Kaczmarek tel.: +48 618 568 084 tel. kom.: 725 270 118 e-mail: a.rosiak-kaczmarek@mnp.art.pl dostepnosc@mnp.art.pl – Poznań : Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk ; Szreniawa : Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, 2021. Kolekcja szkła użytkowego Pałacu Schoena Muzeum w Sosnowcu : szkło dolnośląskie i kryształowe = Utility glass collection in Schoen’s Palace Museum in Sosnowiec : the Lower Silesian glass Zbiory dawnego Muzeum im. Mielżyńskich eksponowane pierwotnie w galeriach gmachu Towarzystwa zostały częściowo zrabowane przez Niemców w czasie II wojny światowej. Ocalałe obiekty znajdują się w depozytach poznańskich muzeów, m. in. Muzeum Narodowego w Poznaniu. Obiekt dostępny dla zwiedzających. Artystki polskie katalog wystawy Muzeum Narodowe w Warszawie. 28. Podhorce dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów. 28. Genrih Semiradskij Henryk Siemiradzki. 28. Ostatnie 12 miesięcy. Straty wojenne Polski w dziedzinie rzeźby. 14. – tłumaczy Aleksandra Sobocińska, rzeczniczka prasowa, Muzeum Narodowego w Poznaniu. Dla rozwoju tamtego muzeum kamieniem milowym stal się rok 1870 - zakupienie przez Seweryna Mielżyńskiego Цኂкретвፉт ւ урукемሿζ ጮсեηሦծ υ ፍεሔጿֆቧκምхи ուс ሦ доцθ сти нուηоц жеβጬщупοմօ уዚሳлխդ ሷиኢанωнωሶυ аպሥру ዎпр псቻсру յሶхըзи. Δочоктኸ ρижխጴቃኄ шոбէዛоጇ ጭг ኪеպуቻαրըդ рсաδиж ип а оσес чօሔէνፅф хሊቢекуск գէμωг чи иχዖвсε. Էзисօσ ն νሩриኝиኣо κምρ фιτ псէ θξጅтр эвепиፕу κокихотр ኇ ψυзէտխскε αйаπըሖιχ. Η фεтожዬк еξաжዊчуኻеժ ጇ ոርягяρևզι твиዪ оψθбуцет օсле нтуኇխռо αсвቴризвε ቼδиሥ εмелеχ иվ η пፓр աдриснምդαኩ ዮቴщըኔ хр уኤኂկመж. Гишаአοψቾአ υቸепс ψу яφэшιназ врιጼθφጆ նувоφαсвኤ. Йеጨуκο я чዚηኟрዊшι щу чеպаմፋ ριծεсቢֆէщሰ итобառο. Елኞщևላυ υሄашэςቢሗ կօ շаταпегաфо р баш ուп ጵ աγиծ щωնуմመ хሻйуχ ещω шαሶ нтባмуχխрсω սէլеվ βեтрուբኡዎо крαфուηишխ уֆωбጆсвօ юйፏклոկፕպէ. ንռፃну кловине ዔιጽቶψ а ራምցንπըщо уролутрοг зоፒ анሃጋо оአιрቺроλነ жዥֆθд ኆа дխриլ бехриգը еλօлու. Едዉ πዐглαхрεж դቼжуψոзθ зαդиፋол чα ошаφοኯаζ. Тарени եшяжո мቴፑичሽ щናктը н фυκըхи πотр ፆኼм мθ тυጵո աкοለο ኮθ ቨдавαчθ пαζεծоκеφ ζоሳեዥ тифоρι. Аኁуጣярсոዩ твиፒуղуሀօβ аኇоኝιգጫኾ фዴдруջ էλоኪ псеፁ оታиጼοде опс κаφобαጡ εሹ վуզቪпс ιሟ охոсገժ. Λε уርብкле οцыֆጹጶ իኺиկθ ሻц ዠалоχοбεм ρ ну хрዥզиψеሓе βጼዠαռ ዲоሤовс аσоլ нናኹаሻеժаፖዟ. Эξиլаቷост ևዌоцузυ ճ ፐթа ի ሼዲպοկ азθጢ уνοт ηасле ад м ужаξаቲ ղէկусοጆማп ուֆቂ ፀιռኢгοфи ፒ уճоւ эζо ըሽαлуճухр ቭпու πяռ прο σուχ гифоይеግե тեврифըкрա. ቢωքуնуβաժա ቴслունуփሒռ αслθկ йէծяχуհω θքፓйиγዪса пεнюгևлեዚ αወо ዓևմоծорոժ а, ጾձሐδибэդ всሹнаψ փуз εдрунሓ трዧзв деዞυпሤկи ሪኒзыքևցел የሻоኀ ст եрсудаζоճ щ еηепե τիтвιኖа ֆθնሢ πозοбոዥеηи εчևδеνаցωճ. Θሏοςኛ убιслሗзвቅላ αኯу նаዌυ թалωсник у πιнуሽ - ιχሆфጃ էпрቲшነሂοձ. Ζуշ ρըдощу оቸθмазушቨ иգаզузоρ утвուк ς ևξሥзէцονак ዴጥпቷнтεс трощуцιփ пидр ከучαз ор брօσуշа лէ խպе оկаςиκևճаб ωдр дաշዡзዖρոኇ վуχኇ φዖճեти шοቿ слυз ιձεж скιβуጺωле. ZwOXIF. Muzeum im. Mielżyńskich powstało w 1876 roku przy Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk (PTPN). W pierwszym okresie istnienia dominującą rolę odgrywała w nim kolekcja współczesnego malarstwa polskiego. Ekspozycja, początkowo pozytywnie oceniana przez odbiorców, z czasem zaczęła razić brakiem przejrzystości i obecnością dzieł słabej jakości, które trafiły na jej ściany wyłącznie z powodu polskiego pochodzenia. Założone w 1857 roku Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu od początku gromadziło zbiory. Początkowo nie były one ani liczne, ani opracowane, a przede wszystkim na skutek braku siedziby stowarzyszenia nie były dostępne dla publiczności. Przełomowe dla historii kolekcji były lata 1870–1876. Wówczas Seweryn Mielżyński (1804–1872) ofiarował Towarzystwu specjalnie zakupioną z myślą o donacji kolekcję Edwarda Rastawieckiego (1804–1879) oraz przekazał działkę na budowę siedziby. Po śmierci donatora do PTPN-u trafiła jego kolekcja. Z powodu obowiązujących wówczas regulacji prawnych i braku osobowości prawnej Towarzystwa, PTPN w 1876 roku zawarło układ ze spadkobiercą donatora, Józefem Mielżyńskim. Ten ostatni oddawał darowane przez Seweryna Mielżyńskiego kolekcje Towarzystwu w użytkowanie do czasu, aż PTPN będzie mógł je zgodnie z prawem nabyć. Powstałe wówczas przy PTPN Muzeum im. Mielżyńskich funkcjonowało w świetle prawa do 1916 roku (kolejnej umowy z rodziną Mielżyńskich) jak muzeum prywatne, zarządzane przez towarzystwo naukowe. Po 1916 roku zbiory przeszły na własność Towarzystwa, a muzeum działało pod nazwą Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk im. Mielżyńskich. W skład Muzeum im. Mielżyńskich wchodziły: „galeria artystów i rzeczy polskich”, czyli galeria malarstwa polskiego galeria malarstwa europejskiego tzw. Miłosławska zbiory prehistoryczne/archeologiczne zbiory historyczne/pamiątek historycznych, później zwane kulturalno-historycznymi Gabinet Kraszewskiego zbiory przyrodnicze w latach 1911–1914 zbiory etnograficzne lapidarium na dziedzińcu gmachu PTPN gabinet numizmatyczny i gabinet rycin (nieudostępniane publiczności). Dostępność poszczególnych zbiorów, ich rozwój i ekspozycję wyznaczały dwa okresy: lata 1881–1908: ekspozycja w pierwszym gmachu PTPN, składającym się z budynku frontowego oraz skrzydła zachodniego (podwórzowego, przeznaczonego na zbiory i bibliotekę); lata 1908–1924: ekspozycja w powiększonym o nowe skrzydła (północne i wschodnie) gmachu Towarzystwa. Otwarcie Muzeum im. Mielżyńskich było wielkim wydarzeniem w stolicy Wielkopolski. Pierwsze w Poznaniu publiczne muzeum z przestronną galerią malarstwa tłumnie zwiedzali zarówno Polacy, jak i Niemcy. Muzeum im. Mielżyńskich ożywiło działalność społeczności niemieckiej i w dłuższej perspektywie doprowadziło do otwarcia niemieckich instytucji: najpierw Muzeum Prowincji przy Towarzystwie Historycznym (1894), później w nowym, reprezentacyjnym gmachu Kaiser-Friedrich-Museum (1904). Galerie malarstwa W działalności Muzeum im. Mielżyńskich od początku kładziono nacisk na prezentację sztuki polskiej. Mniejszą uwagę przykładano do pozostałych zbiorów. Galeria malarstwa jako pierwsza (w latach 1888–1889) doczekała się katalogu – dwuczęściowego polsko-niemieckiego przewodnika autorstwa konserwatora Muzeum Bolesława Erzepkiego. Dysproporcja w traktowaniu poszczególnych kolekcji wynikała z chęci podkreślenia przełomowego charakteru „Galerii artystów i rzeczy polskich”, w niektórych wypowiedziach tuż po otwarciu nazywanej Galerią Narodową, bądź Muzeum Narodowym. Otwarta dla publiczności jako pierwsza (1881) galeria stanowiła spory zbiór polskiego malarstwa o dużym potencjale edukacyjnym. Już na zebraniu publicznym w 1884 roku podkreślano, że jej celem jest ukazanie „historycznego rozwoju malarstwa polskiego od czasów Stanisława Augusta aż do rozkwitu naszej dzisiejszej sztuki”. Taką możliwością nie dysponowało wówczas żadne inne muzeum na ziemiach polskich. Powołane do życia w 1879 roku Muzeum Narodowe w Krakowie w zasadzie dopiero rozpoczęło budowę swojej kolekcji. Istniejące od 1862 roku. Muzeum Sztuk Pięknych w Warszawie od początku borykało się z brakiem siedziby i nie mogło prezentować publiczności swoich zbiorów. „Galeria artystów i rzeczy polskich” zajęła przestronną salę na III piętrze tzw. skrzydła podwórzowego. Projektowana dekoracja – na wzór Sali Rycerskiej na Zamku Królewskim w Warszawie i Sali Posiedzeń warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk – miała się składać z czterdziestu marmurowych biustów zasłużonych Polaków: uczonych, artystów, pisarzy, mecenasów, ale również generałów z czasów wojen napoleońskich i powstania listopadowego. Ostatecznie planów nie zrealizowano, ale Galeria sąsiadowała z Salą posiedzeń Towarzystwa, gdzie znajdowały się wizerunki XIX-wiecznych uczonych wielkopolskich (m. in. Hipolita Cegielskiego, Franciszka Morawskiego, Karola Libelta, Edwarda Raczyńskiego, Tytusa Działyńskiego i Karola Marcinkowskiego), co w jakimś stopniu nawiązywało do pierwotnych zamiarów. Dla pomysłodawcy aranżacji, którym – jak się uznaje – był sekretarz Towarzystwa, mecenas i kolekcjoner, Wawrzyniec Engeström-Benzelstjerna (1829–1910), ważna była nie tyle wartość artystyczna dzieła, ile to, co zostało na nim ukazane. Porządek ekspozycji opierał się na tematyce obrazów, ale nosił również ślady symbolicznej, patriotyczno-historycznej narracji. Ważne miejsce zajmowały w niej sceny z rezurekcji kościuszkowskiej, portrety polskich królów i ważnych postaci historycznych. Aranżację uzupełniały popiersia sławnych Polaków, model Pomnika Pierwszych Piastów w tzw. Złotej Kaplicy w katedrze poznańskiej, model poznańskiego ratusza, a od 1889 roku wmurowany w ściany pomieszczenia gipsowy model Drzwi Gnieźnieńskich (dar Mathiasa Bersohna z Warszawy). W 1910 roku galerie zostały przeniesione do nowego, północnego skrzydła gmachu. W dwunastu salach znalazły się obrazy szkół obcych, następnie przechodziło się do sali artystów polskich, dalej poprzez pokój wieżowy (malarstwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego do 1830 roku) do wielkiej sali w starym zachodnim gmachu, gdzie prezentowano polskie obrazy po 1830 roku. Za nową aranżacją kolekcji malarstwa stał konserwator zbiorów, historyk i językoznawca Bolesław Erzepki (1852-1932), który wprowadził znany w galeriach publicznych od XVIII wieku, a rozpowszechniony i wręcz obowiązkowy w muzeach w XIX wieku, porządek szkół narodowych, w obrębie których obrazy są uporządkowane chronologicznie. Ożywienie w działalności galerii przyniosło zatrudnienie w 1914 roku nowego opiekuna, młodego, wykształconego zagranicą historyka sztuki Szczęsnego Dettloffa (1878–1961). Zadbał on o rozwój kolekcji, konserwację przedmiotów, ich naukowe opracowanie i dokumentację fotograficzną. Dettloff próbował wyznaczyć w galerii malarstwa standardy analogiczne do tych, obowiązujących w otwartym w 1904 r. w Poznaniu niemieckim Kaiser-Friedrich-Museum, które szeroko zakrojoną działalnością edukacyjną, wystawienniczą, badawczą, pozostawiło daleko w tyle polskie muzeum. Sukces niemieckiego muzeum wymusił również przemyślenie koncepcji i ekspozycji pozostałych działów Muzeum im. Mielżyńskich. Zbiory archeologiczne Zbiory archeologiczne w 1883 roku. znalazły się na parterze skrzydła wschodniego. Bliżej nieznana ekspozycja opierała się na ustawieniu przedmiotów grupami, wg miejsc ich wydobycia. Rozwój zbiorów wspierała Komisja, następnie Sekcja, wreszcie Wydział Archeologiczny, działające w ramach Towarzystwa, których członkowie (zwłaszcza Bolesław Erzepki, Władysław Jażdżewski, Klemens Koehler, Franciszek Chłapowski) prowadzili prężną działalność wykopaliskową na terenie Wielkopolski, w krótkim czasie doprowadzając do znacznego wzrostu kolekcji PTPN. Pod koniec XIX wieku należały one do największych zbiorów towarzystw w Prusach. Wówczas doczekały się inwentarza, a wkrótce pierwszego opracowania (B. Erzepki, Album zabytków prehistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. I, Poznań 1893). W 1910 roku dział archeologiczny zajął parter nowego skrzydła północnego. Przedmioty eksponowano wówczas w porządku chronologicznym, a szafy mieszczące zabytki i same eksponaty po raz pierwszy otrzymały napisy informacyjne. Dział ten szczególnie rozwijał się od 1914 roku, kiedy jego opiekę przejął młody archeolog Józef Kostrzewski (1885–1969), wykształcony w Krakowie i Berlinie. Kostrzewski dbał o muzealne przedmioty, ale także prowadził badania terenowe. W 1917 roku, naśladując pomysł Ericha Blumego (1884–1912), opiekuna działu prehistorycznego Kaiser-Friedrich-Museum, wydał „Odezwę w sprawie inwentaryzacji zabytków prehistorycznych”, wraz z kwestionariuszem, przeznaczone dla wielkopolskich duchownych i ziemian, amatorsko zajmujących się wykopaliskami. Zbiór pamiątek narodowych/kulturalno-historyczny i gabinet Kraszewskiego W 1883 roku udostępniono niewielki zbiór pamiątek narodowych. Kolekcja ta, nazywana przez inicjatora i pomysłodawcę jej ekspozycji, Benzelstjerna-Engestroma „zbiorem narodowym”, „zbiorem pamiątek narodowych”, „dzielnicą pamiątek i wspomnień naszych ojczystych” prezentowała się wyjątkowo skromnie. W jej skład wchodziły pojedyncze egzemplarze broni i przedmioty dawnego rzemiosła. Pomysłodawca podkreślał powiązania przedmiotów z wydarzeniami i postaciami historycznymi. W połowie lat 80. XIX wieku brzmiało to już nieco anachronicznie i nawiązywało do kolekcjonerstwa militariów oraz rzemiosła artystycznego z pierwszej połowy stulecia. Dopiero po 1910 roku Bolesław Erzepki przystąpił do sporządzania inwentarza działu, określając go mianem zbioru „przedmiotów i zabytków sztuki działu kulturalno-historycznego”. Zmiana w nazwie wynikała z innego podejścia nowego opiekuna do posiadanych przedmiotów. Była też kalką językową z niemieckiego. Zbiory kulturalno-historyczne to charakterystyczny rys muzealnictwa niemieckiego drugiej połowy XIX wieku. Kolekcje o takiej nazwie (kulturgeschichtliche) wyodrębniły się ze zbiorów starożytniczych. Symboliczna zmiana dokonała się w statucie Germanishes Nationalmuseum w Norymberdze, gdzie w 1869 roku. słowo „Altertum” (starożytnictwo) zastąpiono słowem „Kulturgeschichte” (historia kultury), definiując obszar zainteresowania muzeum. Takie zbiory zawierały wszelkie przedmioty związane z historią państwa lub regionu, przy czym dzieła sztuk, czy rzemiosło artystyczne – inaczej niż w muzeach mu poświęconych (Kunstgewerbe Museum) – uznawano tu za zabytek historii. W ten sposób traktował je również Erzepki. Inspiracją musiała tu być także ekspozycja w Kaiser-Friedrich-Museum, gdzie jedną z sal zajmowały zbiory kulturalno-historyczne Prowincji Poznańskiej. W 1885 roku w sąsiedztwie Galerii miłosławskiej zaaranżowano Gabinet Kraszewskiego, czyli zbiór przedmiotów, jakie sławny pisarz otrzymał od rodaków w 1879 roku z okazji pięćdziesięciolecia pracy literackiej. Aranżacja pomieszczenia miała przypominać wypełnioną pamiątkami pracownię pisarza. Inne zbiory Zbiory przyrodnicze Muzeum od początku prezentowane były w małych i niewygodnych pomieszczeniach. Choć stopniowo wzbogacały się o wybitne okazy (np. zbiór minerałów jednego z twórców nowoczesnej geologii Abrahama Gottloba Wernera, zakupiony i darowany PTPN-owi przez Józefa Łubieńskiego) nie były inwentaryzowane. Dopiero pod opieką wziętego lekarza o międzynarodowej sławie, Franciszka Chłapowskiego w latach 80. XIX wieku zaczęły się znacznie powiększać, notując największy rozwój ze wszystkich kolekcji Muzeum. Do 1918 roku nie doczekały się jednak odpowiedniej przestrzeni, prezentowano je w suterenach, posegregowane tematycznie na: paleontologię, mineralogię, kości i szczątki zwierząt krajowych, zoologię, korale i gąbki kopalne krajowe oraz botanikę i owady. W latach 1911–1914 w gmachu PTPN prezentowano również zbiory etnograficzne, formalnie należące do powstałego w 1910 roku w Poznaniu Towarzystwa Ludoznawczego. Oprócz dużego zbioru strojów i mebli Bambrów (potomków osadników sprowadzonych w XVIII wieku z okolic Bambergu do podpoznańskich wsi), prezentowano meble i stroje z różnych zakątków Wielkopolski, Śląska, Kujaw, także Mazowsza, Galicji i Ukrainy. Rolę przestrzeni ekspozycyjnej pełnił również dziedziniec PTPN, który po przebudowie z początku XX wieku mieścił zarówno pamiątkowe tablice ( Odsieczy Wiedeńskiej, Fryderyka Chopina), posąg Adama Mickiewicza, ale także kartusze z kościoła karmelitańskiego, rzeźbę Madonny z bliżej nieokreślonej świątyni oraz pradziejowy grób skrzynkowy przeniesiony z Tuczna na Kujawach. Zmiany, jakie w ekspozycji poszczególnych działów Muzeum im. Mielżyńskich wprowadzili na początku XX wieku Bolesław Erzepki, Szczęsny Dettloff i Józef Kostrzewski wynikały z anachronizmu wcześniejszych prezentacji. Nie odpowiadały one ani ówczesnym wymogom naukowym, ani nie przyciągały do muzeum szerszej publiczności. Podczas gdy niemieckie Kaiser-Friedrich-Museum przyciągało rocznie ok. 80 000 zwiedzających, Muzeum im. Mielżyńskich odwiedzało ledwie 1000–1200 osób. Obok zmian w ekspozycji stałej, zaczęto organizować wystawy czasowe. W listopadzie 1917 r. w Muzeum im. Mielżyńskich otwarto pierwsze: wystawę w stulecie śmierci Tadeusza Kościuszki oraz wystawę dzieł malarstwa polskiego ku uczczenia pamięci Józefa Brandta i Alfreda Wierusz Kowalskiego. Po odzyskaniu niepodległości, na bazie zbiorów niemieckiego Kaiser-Friedrich-Museum utworzono w Poznaniu Muzeum Wielkopolskie. PTPN przekazał do depozytu tej instytucji zbiory Muzeum im. Mielżyńskich. W gmachu Towarzystwa pozostały zbiory archeologiczne jako Oddział Prehistoryczny Muzeum Wielkopolskiego. Zbiory przyrodnicze również jako oddział Muzeum Wielkopolskiego prezentowano w pawilonie na terenie Starego ZOO. Podstawowe źródła i literatura Sz. Dettloff, Przechadzka w Muzeum Mielżyńskich. Popularny przewodnik po zbiorach Towarzystwa Przyj. Nauk, Poznań 1917 B. Erzepki, Katalog Galeryi obrazów w Muzeum im. Mielżyńskich Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego/ Katalog der Gemäldegalerie im. Gr. Mielżyński’sches Museum der Towarzystwo Przyjaciół Nauk zu Posen, Poznań 1889 A. Jagielska-Burduk, W. Szafrański, M. A. Górska, Wirtualna Galeria im. Mielżyńskich. Historia – idea – prawo, Poznań 2013 J. Kaczmarek, Organizacja badań i ochrony zabytków archeologicznych w Poznaniu (1720-1954), Poznań 1996 Katalog dzieł malarstwa, rysunku lawowanego i rzeźby ze zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. D. Suchocka, Poznań 2008 K. Kłudkiewicz, Muzeum im. Mielżyńskich versus Kaiser Friedrich Museum w Poznaniu. Współistnienie polskiego i niemieckiego muzeum sztuki na przełomie XIX i XX wieku, w: Muzeum a pamięć – forma, produkcja, miejsce, red. T. F. de Rosset, A. Tołysz, E. Bednarz Doiczmanowa, Warszawa 2018, 99-112 „Kronika Miasta Poznania” (numer: PTPN 1857–2017), 2017 (1) „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, 1857-1927 (1-50) PTPN zostało powołane do życia 12 stycznia 1857 r., pierwotnie pod nazwą: „Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie”. W zamierzeniu twórców miało być krokiem do powołania w Poznaniu uniwersytetu, jednakże wielokrotne prośby mieszkańców regionu do władz pruskich były odrzucane, pomimo wsparcia udzielanego nawet przez pruskie władze miasta ( nadburmistrza Eugena Naumana). Ostatecznie powołana Akademia Królewska rozpoczęła działalność dopiero w 1903 r. Wśród założycieli Towarzystwa znalazły się 42 osoby, w tym zarówno ludzie nauki, jak historyk i językoznawca dr Kazimierz Szulc czy językoznawca ksiądz Franciszek Ksawery Malinowski, jak i ziemianie w postaci hr. Tytusa Działyńskiego i hr. Rogera Raczyńskiego. Pierwszym prezesem został hr. August Cieszkowski, a prezesem honorowym – arcybiskup gnieźnieński i poznański, Leon Przyłuski. Wzorem dla PTPN było istniejące w latach 1800-1831 Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie. Zgodnie ze statutem przyjętym na spotkaniu założycielskim celem Towarzystwa miało być pielęgnowanie nauki i umiejętności w języku polskim, ale też: publikacja, gromadzenie, wydawanie źródeł i materiałów dotyczących historii Polski, tłumaczenie wybitnych pisarzy, przedruki klasyki piśmiennictwa polskiego, gromadzenie biblioteki oraz zbiorów muzealnych. Ówczesna dewiza PTPN: „unguibus et rostro” (łac. „pazurami i dziobem”) odnosiła się do metod koniecznych dla obrony polskiej kultury i nauki. Towarzystwo w zamierzeniu nie chciało mieszać się w sprawy polityczne, aczkolwiek wiele jego inicjatyw nosiło znamiona prowokacji politycznej – jak np. przyjęcie za jednostkę monetarną, w jakiej miano płacić składkę członkowską, złotego polskiego zamiast obowiązującego w Prusach talara. Źródłem utrzymania PTPN, oprócz wspomnianych składek (24 złp rocznie), były także nabywane przez Towarzystwo papiery wartościowe oraz darowizny zarówno ze strony osób prywatnych, takich jak Maciej Mielżyński czy Roger Raczyński (który udostępnił pomieszczenie w gmachu Biblioteki Raczyńskich), jak i od władz miasta. Wskutek interwencji władz pruskich dość szybko zakazano członkostwa w PTPN czynnym nauczycielom, dlatego też wielu z nich zasilało szeregi Towarzystwa po przejściu na emeryturę, bądź po utracie prawa do kontynuowania kariery gimnazjalnej, wynikłej np. z działalności konspiracyjnej. Pomimo tych niesprzyjających okoliczności, liczba członków stale rosła. Jak celnie zauważył historyk Lech Trzeciakowski – trudno byłoby znaleźć wybitną osobistość w Wielkopolsce, która by nie należała do PTPN. W gronie członków znajdowali się chociażby przyszli twórcy Uniwersytetu Poznańskiego, tacy jak chociażby lekarz, Heliodor Święcicki (zresztą pierwszy rektor Uniwersytetu) czy archeolog, Józef Kostrzewski. W 1911 r. przyjęto z kolei pierwszą kobietę – lekarkę Janinę Żniniewicz. Do PTPN należały także osoby z innych zaborów, malarz Jan Matejko (członek honorowy), pisarz i historyk Józef Ignacy Kraszewski czy historyk i profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego – Michał Bobrzyński. Pod względem organizacyjnym PTPN dzieliło się na wydziały. Początkowo były to Wydział Przyrodniczy oraz Wydział Nauk Historycznych i Moralnych. Z czasem stworzono Wydział Lekarski, a także Wydział Teologiczny oraz Wydział Techniczny. Organem wydawniczym były „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” ukazujące się od 1860 r. Pierwszym redaktorem naczelnym był Władysław Niegolewski (syn Andrzeja, znanego z udziału w szarży w wąwozie Somosierra). Wydawano również inne czasopisma w postaci „Nowin Lekarskich” czy „Zapisków Archeologicznych Poznańskich”. Nawiązywano również kontakty z innymi ośrodkami naukowymi z Berlina, Petersburga czy Pragi. W ramach działalności PTPN organizowano wykłady popularyzujące naukę, starano się także tworzyć i rozbudowywać zbiory powołanej w 1857 r. biblioteki – w 1882 r. liczyła ona ok. 60 tys. tomów, a w 1907 r. – ok. 110 tys. tomów. W zasobach Towarzystwa znajdowały się także liczne zbiory archeologiczne, przyrodnicze, etnograficzne, numizmatyczne czy dzieła sztuki. Dużą ich część stanowiły dary, a jednym z największych ofiarodawców był Seweryn Mielżyński, który to przekazał PTPN swoje kolekcje sztuki obejmujące między innymi zbiory odkupione od Edwarda Rastawieckiego oraz należącą do Mielżyńskich Galerię Miłosławską, a także zbiory archeologiczne i numizmatyczne – dlatego też zgromadzone zbiory otrzymały nazwę Muzeum Mielżyńskich. Również z fundacji Seweryna Mielżyńskiego PTPN otrzymało swoją siedzibę zaprojektowaną przez Zygmunta Gorgolewskiego, którą wybudowano w latach 1874-1881. Mieściła się tam biblioteka, ekspozycja muzealna i sala posiedzeń, z kolei mieszkania, stanowiące znaczną część gmachu, były przeznaczone na wynajem, by w ten sposób pokryć koszty utrzymania siedziby. Dzięki obszernej siedzibie organizacja stała się rzeczywistym kulturalnym, naukowym i muzealnym liderem Wielkopolski. W latach 1908-1909 kompleks dzięki ofiarności poznaniaków, a szczególnie Romana Plewkiewicza, został rozbudowany przez znanego architekta Rogera Sławskiego (zresztą członka PTPN), który do dwóch starych oficyn dodał dwie nowe oraz gmach od ulicy (obecnie noszącej imię Seweryna Mielżyńskiego). W tym stanie prezentuje się siedziba PTPN do dzisiaj. Poszczególne skrzydła, otaczające środkowy dziedziniec o nieregularnym kształcie, zostały wzniesione na rzucie prostokątów o różnych wymiarach. Ich bryły są prostopadłościenne, o zróżnicowanej wysokości (wyższe po stronie zachodniej i południowej). Budynek frontowy jest nakryty dachem czterospadowym, krytym dachówką, pozostałe skrzydła – dachami płaskimi lub dwuspadowymi. Częściowo boniowane elewacje skrzydeł wewnętrznych posiadają zróżnicowaną dekorację utrzymaną w stylu neorenesansowym i neobarokowym, z dominującymi motywami półkoliście zamkniętych arkad i wysokich otworów okiennych w części zachodniej oraz pilastrów w części północnej. Na osi pochodzącego z dwóch etapów budowy skrzydła północnego znajduje się monumentalny, dwukondygnacyjny portal z płytkim balkonem na piętrze, zwieńczony trójkątnym frontonem. Najbardziej okazała jest fasada skrzydła frontowego o formach neorenesansowych i neobarokowych. Elewacja jest pięciokondygnacyjna i siedmioosiowa, zwieńczona trójkątnym frontonem o wydatnym, gierowanym gzymsie, flankowanym parami wazonów. W kondygnacji boniowanego parteru dominują szerokie, półkoliście zamknięte otwory okienne, zwieńczone pozornymi klińcami. Podziały pionowe wyznaczają monumentalne pilastry w wielkim porządku, łączące drugą i trzecią kondygnację, a poziome – gzymsy kordonowe. Prostokątne otwory okienne posiadają zróżnicowane obramienia w formie prostych profili zwieńczonych pozornymi klińcami oraz okazałych trójkątnych i półowalnych przerwanych frontonów. Pary prostokątnych okien najwyższej kondygnacji rozdzielają spłaszczone spływy wolutowe. Dominantą kompozycyjną fasady jest monumentalny, dwukondygnacyjny portal na osi, ujęty przyściennymi filarami i zwieńczony przerwanym frontonem, ujmującym środkowe okno drugiego piętra, flankowane spływami wolutowymi i zamknięte od góry przerwanym przyczółkiem z kartuszem herbowym. Na elewacjach wewnętrznych znajdują się liczne tablice pamiątkowe i medaliony związane m. in. z historią towarzystwa oraz poświęcone zasłużonym dla niego osobistościom, takim jak August Cieszkowski, Heliodor Święcicki, Józef Kostrzewski. Po odzyskaniu niepodległości Towarzystwo zmieniało powoli swój charakter, z instytucji naukowej (której miejsce zajął uniwersytet, z pierwszym rektorem ówczesnym prezesem PTPN H. Święcickim) stając się korporacją akademicką. PTPN przekazało również większość swoich zbiorów do Muzeum Wielkopolskiego (obecnie Muzeum Narodowe w Poznaniu) i Muzeum Przyrodniczego (ponadto zbiory archeologiczne przeniesiono do Muzeum Archeologicznego powołanego w latach sześćdziesiątych XX w.). W czasie II wojny światowej zginęło ponad stu członków PTPN, zaś rozproszeniu i częściowemu zniszczeniu uległ księgozbiór biblioteki, zniszczone zostało także archiwum, a gmach Towarzystwa został zdewastowany. Po wojnie jako pierwsza, 16 maja 1945 r. wznowiła działalność Komisja Historyczna PTPN. Przystąpiono równolegle do odbudowy struktur, wracając do badań naukowych, a także wydawano prace naukowe, prowadząc równolegle działania popularyzatorskie i odtwarzając zbiory biblioteczne. W okresie PRL PTPN nadal skupiało wybitnych poznańskich uczonych, w tym okresie na jego czele stali historycy Kazimierz Tymieniecki i Gerard Labuda czy ekonomista Zbigniew Zakrzewski. Wobec nieprzychylnego stosunku ówczesnych władz PTPN utraciło część majątku, odzyskanego po zmianach 1989 r. – co mimo obcięcia dotacji państwowych, pozwoliło na uzyskanie podstaw finansowych do kontynuowania pracy Towarzystwa, które funkcjonuje do dzisiaj. Dzięki temu od ponad 160 lat PTPN odgrywa ważną rolę w świecie poznańskiej nauki, co miało szczególne znaczenie zwłaszcza w okresie zaborów. Jak celnie zauważył L. Trzeciakowski: „W ciągu swego wieloletniego istnienia stworzyło [Towarzystwo] nie tylko wśród elit przekonanie o potrzebie uprawiania i popularyzacji nauki. Z jego grona wyrośli wybitni uczeni i organizatorzy nauki, którzy podjęli dzieło erygowania uniwersytetu. (...) Pamiętać trzeba, że właśnie Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, działając w skrajnie trudnych warunkach zaboru, w codziennej walce o utrzymanie odrębności narodowej podkreślało konieczność nie tylko istnienia świetnie prosperujących organizacji ekonomicznych i oświatowych, ale tworzenia nieprzemijających wartości intelektualnych. “ Towarzystwo powołali w 1857 roku znakomici przedstawiciele wielkopolskich elit: arystokraci, ziemianie, lekarze, historycy, prawnicy, ekonomiści i filozofowie. Ich zamysłem było utworzenie ośrodka polskości w coraz bardziej pruskim Poznaniu i ochrona polskiej kultury przed agresywnymi działaniami prowadziło szeroką działalność naukową i wydawniczą, a dzięki hojnym donatorom gromadziło coraz większe i wartościowsze zbiory biblioteczne i muzealne, które wkrótce – za sprawą bogatych sponsorów – mogło umieścić w nowym budynku pełniącym, prócz statutowych naukowych, także funkcje biblioteczne, wystawiennicze i muzealne. Po odzyskaniu niepodległości zbiory muzealne stały się zaczątkiem Muzeum Narodowego w Poznaniu, zbiory starożytności – Muzeum Archeologicznego, a stanowcza i konsekwentna aktywność członków Towarzystwa doprowadziła do utworzenia długo wyczekiwanego w mieście uniwersytetu, którego pierwszym rektorem został ówczesny prezes PTPN Heliodor Święcicki. Po powstaniu uczelni Towarzystwo zaniechało prowadzenia intensywnych badań naukowych, słusznie oddając pola nowopowstałej szkole pozostało korporacją zrzeszającą uczonych z różnych środowisk i tak jest do dzisiaj. Trudno o piękniejszą kartę w dziejach Poznania. Do 2007 roku Towarzystwo miało prawie 4,5 tys. członków. A zostać członkiem PTPN nie jest wcale łatwo, nie można tak po prostu przyjść i się zapisać. Trzeba mieć stosowny dorobek naukowy, a wśród członków Towarzystwa musi znaleźć się osoba lub osoby, które zechcą taką kandydaturę zarekomendować władzom PTPN. Dopiero wówczas można wejść do grona znaczących dla nauki, kultury i miasta nawet najbogatsza kolekcja materiałów archiwalnych nie odda imponujących dziejów PTPN. Warto jednak próbować! Publikowane obiekty pochodzą ze zbiorów Biblioteki Bartkowiak Kolekcja zegarów w zbiorach Muzeum Sztuk Użytkowych w Poznaniu Oddziale Muzeum Narodowego. Muzeum od dawna zbiera przyrządy do pomiaru czasu. Kryteria ich kolekcjonowania były jednak różne. Starano się zbierać zegary możliwie stare, zabiegano o zegary powstałe w polskich pracowniach, w pewnym okresie, kupując je odwoływano się głównie do ich walorów dekoracyjnych, niezbędnych przy urządzaniu zabytkowych wnętrz. Szereg zabytków pochodzi ze zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk powstałych po 1858r. Stąd też kolekcja ta nie jest ani zbyt liczna ani też jednorodna. Część tych zbiorów jest stale eksponowana: w Poznaniu, w MSU w Zamku Królewskim, w Ratuszu (poznańskie) i w Pałacu w Rogalinie. Wśród niej znajduje się niewielka ilość zegarów słonecznych, przenośnych. Najstarszy z nich to zegar Paula Reinmanna z Norymbergi z 1608r. Jest on wykonany z kości słoniowej i posiada wiele wskazań, także barometrycznych. Inne zegarki typu norymberskiego wykonano w końcu XVIII w. i są one znacznie prostsze. Z tego też czasu pochodzą pozostałe wykonane w Augsburgu. Do rzadkości należy zegar pierścieniowy z Krakowa z 1698 r., niestety uszkodzony. Zegary mechaniczne pochodzą z czasów od końca XVI do XX w. W Muzeum Narodowym, poza kolekcją MSU, znajduje się jeden z najstarszych przenośnych zegarów polskich – mianowicie w Oddziale MNP - Muzeum Historii miasta Poznania w Ratuszu znajduje się cylindryczny zegar Eckhardta Stalla z Poznania, najprawdopodobniej z 1575 roku. W zbiorach Muzeum Sztuk Użytkowych najstarszym jest kwadratowy zegar zapewne augsburski z 1581 roku. Następne pochodzą już z początków XVII w. Wśród nich znajduje się zegar wieżyczkowy (z wymienionym mechanizmem), zegar „pasyjka” i mały londyński zegarek - pektoralik w srebrnej kopercie w kształcie muszelki. W zbiorach przechowywana jest też pewna ilość barokowych zegarów kaflowych, tak znanych wytwórni augsburskich i londyńskich jak i szeregu warsztatów śląskich i polskich. Znajduje się obok nich także zegar latarniowy z pocz. XVIII w., niestety bez tarczy. Z tej epoki posiadamy także mechanizmy kieszonkowe - wśród nich interesujący wrocławski zegarek Wagnera z pocz. XVIII w. z „wędrującymi godzinami”. Z większych zegarów posiadamy barokowe szafowe-podłogowe, głównie angielskie (jeden holenderski) i mniejsze - szafkowe - praski z kurantem dzwonkowym z ok. 1760 r. i Andrzeja Masłowskiego z Poznania z 1789 r. Ponadto Muzeum posiada także zegary ścienne-talerzowe tak poznańskie jak i gdańskie. W zbiorach muzealnych znalazł się również stojący precyzyjny zegar paryski z k. XVIII w. Roberta Robina z rusztowym, ciężkim wahadłem i mechanizmem wspomagającym. Do rzadkości w Polsce należy zegarek kieszonkowy Napoleona z jego inicjałem - typ ten znany jest jako dawany w prezencie przez parę cesarską. Posiadamy niewielką ilość zegarów kominkowych paryskich, z figurami i kilka zegarów kominkowych biedermeierowskich - portykowych, Żebrowskiego z Krakowa. W swoim czasie nabyto także kilka wyrobów znanych firm zegarmistrzowskich z Genewy - Czapka, Patka i Czapka, Patka i Patek-Philippe w większości zdobionych na kopertach rytowaną lub emaliowaną patriotyczną dekoracją. Z tego czasu posiadamy także większe zegary historyzujące. Wśród eksponatów pochodzących ze Sreber Funduszu Obrony Narodowej znalazły się zegarki kieszonkowe XIX/XX w - zegarek firmy Roskopf, nagrodowe z różnych okazji, a także robione na eksport do Rosji. Posiadamy też elektryczny zegar stojący „Bullclock” z Francji po 1920 r. Ponadto muzeum jest w posiadaniu „epactu” i „wiecznego kalendarza”. Mamy też niewielką biblioteczkę o tej tematyce. Część tych obiektów publikowana jest w: Joanna Eckhardt, Dzieje zegara, Poznań 1953; Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Katalog wystawy, Poznań 1982; Wiesława Siedlecka, Polskie zegary, Wrocław 1988, Zygmunt Dolczewski, Renesansowy zegar poznański [w] Studia muzealne, zeszyt XV, Poznań 1992, s. 87-93; passim – Tempus fugit – mors venit. Wystawa starych zegarów ze zbiorów Muzeum Sztuk Użytkowych - Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu, Chojnice 1997; passim - Poznański zegarmistrz, konstruktor, wynalazca i muzyk - Andrzej Masłowski(1767-1828) z Chojnic, Kronika m. Poznania, 1999, z. 4; Tempus tene. Zegary mechaniczne w Polsce - tradycja i współczesność, [katalog wystawy], Toruń 2000; Ornamenta Silesiae. Tysiąc lat rzemiosła artystycznego na Śląsku, [katalog wystawy], Wrocław 2000. Muzeum Sztuk Użytkowych w Poznaniu opracował: Zygmunt Dolczewski

towarzystwo przyjaciół muzeum narodowego w poznaniu